Harry Gruyaert: de man die niet gefilmd wilde worden, maar het toch waard was

Een documentaire draaien rond een man die liefst niet gefilmd, noch geïnterviewd wordt, evident is het niet. Maar regisseur Gerrit Messiaen was zo’n grote fan van de fotograaf Harry Gruyaert, dat hij de uitdaging toch aanging. Het fascinerende resultaat wordt vanavond voor het eerst aan het brede publiek voorgesteld. 

Harry Gruyaert zit er ietwat nors bij wanneer we aan tafel schuiven voor een interview. Verbazing heet dat niet: hij leeft om te fotograferen, en elke seconde die hij in andere bezigheden steekt, is voor hem verloren tijd. Daar zelfs zijn eigen vrouw en kinderen op de tweede plaats komen na fotografie, is een documentaire promoten dus allerminst prioriteit. “Als ik niet kan fotograferen, word ik heel slecht gezind. Ik heb nergens spijt van in mijn leven, behalve de goede foto’s die ik niet heb kunnen maken”, zo staaft hij vlakaf zijn obsessie met de camera. We zijn gewaarschuwd.

Talent heeft Gruyaert in elk geval. Hij zit al jarenlang bij Magnum, won de toonaangevende Kodak Prize, wisselde kleuradvies uit met Henri Cartier-Bresson en staat bovenaan de inspiratiebronnen van zowat elke student fotografie. Zijn werk circuleerde van het FOMU tot het MoMA, hij maakte foto’s van België tot Marokko, en leefde van Parijs tot New York. Altijd op het juiste moment op de juiste plaats, het zou de tekst op zijn grafsteen kunnen zijn. Al weet Dimitri Verhulst waarschijnlijk nog een betere, getuige de ode die hij aan Gruyaert schreef als inleiding op diens nieuwste boek ‘Roots’.

Ook regisseur Gerrit Messiaen (die eerder een documentaire draaide over een andere fotograaf, Lucien Hervé) was al een Gruyaert-fan van het eerste uur. Nog voor hij zelf een filmmaker was, knipte hij een krantenartikel uit over diens werk. “Ik heb dat heel toevallig tijdens de opnames teruggevonden, toen ik mijn zolder opruimde. Ik was het compleet vergeten, het dateert uit 1989. Toen al triggerde Harry’s werk me.”

 

Maar hoe ongelooflijk boeiend het werk Gruyaert ook is, de meeste documentairemakers zouden alsnog hun biezen pakken zodra ze de moeilijk bereikbare mens ontdekken die erachter schuilt. Niet Messiaen: net het doorboren van die façade, het lospeuteren van de verhalen achter de foto’s en het binnendringen van gestolen momenten, vormde voor hem de ultieme uitdaging. “Van in het begin zei Harry tegen ons:  voor mij zijn jullie ballast, hoe sneller jullie weg zijn, hoe beter”, lacht de regisseur, terwijl Gruyaert doodleuk naast hem zit.

“Ik had al heel snel door dat we hem niet voortdurend moesten zitten volgen met een cameraploeg. Gelukkig heb ik daar ook zelf een hekel aan – dan verzamel je alleen maar uren materiaal, dat je later toch niet gebruikt. Ik was dus de gedroomde maker voor hem, want hij had weinig last van me. Heel bewust kozen we de essentiële momenten uit. Het verplicht je om te overwegen: is dit wel echt belangrijk?”

Fotografie boven familie

Ondanks dat moeilijke spanningsveld, slaagde Messiaen erin heel wat privémomenten van Gruyaert te capteren. De film vat aan met de home video’s van zijn vader, die zelf in het fotografievak zat. In zorgvuldig geënsceneerde beelden zien we de kleine Harry godsvruchtig zingen in de aanloop van kerst, meewandelen in de plaatselijke processie, opgaan in het gestileerde gezinsgeluk. In de herinnering van Gruyaert zag dat er nochtans heel anders uit: hij voelde zich beklemd in het bekrompen België, en wilde dan ook zo snel mogelijk weg.

“Ik heb altijd een heel gecompliceerde haat-liefdeverhouding met België gehad. Het was me te klein en te katholiek, en ik had een hekel aan dat Vlaams-nationalisme”, vertelt hij meer dan vijftig jaar later. “In de jaren ’60 en ’70 was er in België bovendien niet veel te doen in mijn vak. Geen filmindustrie, amper fotografen of magazines en ook cultureel weinig interessants. Zodra ik 18 was, trok ik dan ook naar Parijs.”

 

Vanaf dat moment meandert de film tussen de vele reizen die Gruyaert ondernam, de landen die hij bezocht en de reeksen die hij schoot. Maar tussendoor leren we hem vooral kennen als mens. We zien intieme kiekjes van zijn vrouw en kinderen, horen zijn dochter vertellen over haar frustraties (“zelfs op vakantie deed hij niets anders dan fotograferen”) en ontdekken meer over de dubbele relatie die Gruyaert met zijn vader had.

“Ik ben enorm verbaasd dat het zo familiaal geworden is”, reageert de fotograaf zelf op de film. “Ik ben helemaal geen familiemens, ik ben meer bezig met mijn eigen werk dan mijn gezin. Wat mijn vader heeft opgenomen is natuurlijk een goudmijn voor Gerrit, maar ik dacht niet dat het er zoveel zou inkomen. Ik veronderstelde dat het over mijn werk zou gaan. Zelf vind ik het werk interessanter, dan wat ik daarover zeg.”

Meer mens dan fotograaf

Gelukkig dacht Messiaen daar anders over – net de combinatie van Gruyaert’s foto’s in overlap met de biografische beelden, maken de documentaire zo sterk. Telkens nieuwe vragen worden opgeworpen: waarom moest Gruyaert weg uit België? Wat maakt fotografie zo belangrijk in zijn leven? Hoe denkt zijn familie daarover?  “Ik ben heel blij dat ik naast Harry zelf, ook enkele vrienden en zijn dochter Saskia aan het praten kreeg”, vertelt Messiaen nog.

“Daarvoor heb ik lang het vertrouwen moeten opbouwen. Vaak ging ik alleen naar Parijs, zonder camera’s. Harry legde dan telkens een stapel van zijn foto’s voor me klaar die ik moest bekijken, maar ik lette liever op de kleine dingetjes in zijn omgeving. Toen zijn dochter op een bepaald moment kwam binnenwaaien, voelde ik dat daar iets in zat. In de laatste opnameweek kregen we haar nog aan het woord.”

 

‘Harry Gruyaert, photographer’ werd bijgevolg een film die niet louter spreekt tot fotografen. Het is het relaas van een complexe, intrigerende mens, een verhaal over hoe echte passie boven alles komt. En misschien wel eentje dat je voorgoed op een totaal andere manier door de lens laat kijken – zelfs al is het maar gewoon die van je Iphone.

‘Harry Gruyaert, photographer’, vanaf 5/12 in de zalen (check hier het overzicht). Daarvoor zijn er enkele avant-premières gepland in aanwezigheid van Gerrit Messiaen en Harry Gruyaert: 14/11 in Cinema ZUID (Antwerpen), 16/11 in Cinema Storck (Oostende) en 29/11 in BOZAR (Brussel).

Lees ook:

‘Harry Gruyaert, photographer’ op Film Fest Gent

Gerrit Messiaen over zijn vorige documentaire over Lucien Hervé